İçindekiler
Türkiye’de işçilerin yasal hakları İş Kanunu ve ilgili diğer mevzuatlarla güvence altına alınmıştır. Ancak çalışma ilişkileri her zaman yazılı bir sözleşmeye dayanmamakta, birçok işçi sözleşmesiz çalışmak zorunda kalmaktadır. Sözleşmesiz çalışan işçinin hakları, iş hayatında en çok tartışılan konular arasında yer almaktadır. Yazılı bir sözleşme olmasa dahi işçilerin yasal hakları vardır ve işverenlerin bu hakları ihlal etmesi durumunda, işçiler hukuki süreçlerle haklarını arayabilirler.
Sözleşmesiz Çalışma Nedir?
Sözleşmesiz çalışma, işçi ile işveren arasında yazılı bir iş sözleşmesinin bulunmadığı bir çalışma biçimidir. Bu tür çalışmalarda, işçinin belirli bir maaşı, çalışma saatleri, sosyal hakları ve iş tanımı genellikle sözlü olarak belirlenir. Türkiye’de iş kanunları, iş sözleşmesinin yazılı olmasını teşvik ederken, yazılı bir sözleşme yapılmayan işçiler için de belirli haklar tanımaktadır. Sözleşmesiz çalışmak, işverenin sorumluluklarını ortadan kaldırmaz; işçi, yazılı bir sözleşme olmasa bile yasal haklarını talep edebilir.
İş Kanunu’na Göre Sözleşmesiz Çalışmanın Durumu
Türkiye’de 4857 sayılı İş Kanunu, işçilerin haklarını geniş kapsamda düzenleyen bir mevzuattır. Bu kanuna göre işçi ve işveren arasındaki çalışma ilişkisi, sözleşmesiz olsa dahi yasal çerçevede değerlendirilir. İş Kanunu’na göre bir iş ilişkisinin varlığı, işçinin sürekli ve belirli bir işverene bağlı olarak çalışmasıyla ortaya çıkar. Yazılı bir sözleşme yapılmamış olsa bile, iş ilişkisinin kanıtlanabilir olduğu durumlarda işçinin hakları korunur.
Sözleşmesiz Çalışan İşçinin Hakları Nelerdir?
1. Ücret Hakkı
Sözleşmesiz çalışan işçinin hakları arasında en önemli olanlardan biri ücret hakkıdır. Bir işçinin, işverene bağlı olarak çalıştığı süre boyunca emeğinin karşılığını alması temel bir haktır. Türkiye’de İş Kanunu’na göre işveren, işçiye aylık maaşını zamanında ve tam olarak ödemek zorundadır. Yazılı bir sözleşme olmasa bile, işçinin çalıştığı süre boyunca hak ettiği ücreti alması yasal bir zorunluluktur.
İşveren, işçinin maaşını düzenli olarak ödemezse, işçi ücretini alabilmek için yasal yollara başvurabilir. Bu durumda işçi, İş Mahkemesi’ne başvurarak birikmiş maaşlarını talep edebilir.
2. Sigorta Hakkı
Türkiye’de işçi ve işveren ilişkisi, sigorta yükümlülüğünü de beraberinde getirir. İş Kanunu’na göre, işverenler çalışanlarına sigorta yapmak zorundadır. Ancak birçok işveren, özellikle sözleşmesiz çalışan işçiler için sigorta primlerini yatırmamakta, bu da işçinin sosyal güvenlik haklarını kaybetmesine yol açmaktadır.
Sözleşmesiz çalışan işçinin hakları arasında en önemli olanlardan biri, sigorta primlerinin ödenmesi hakkıdır. İşveren, işçiyi sigortasız çalıştırıyorsa, bu durum yasalara aykırıdır. İşçi, bu durumu Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na bildirebilir ve işverenin sigorta primlerini yatırmasını talep edebilir. İşçi, sigortasız çalıştırıldığını ispat edebilirse, geçmişe dönük olarak sigorta primleri işveren tarafından ödenmek zorundadır.
3. Kıdem Tazminatı Hakkı
Kıdem tazminatı, Türkiye’de çalışan işçilere tanınan önemli bir haktır. İşçi, en az bir yıl çalıştıktan sonra işten çıkarıldığında ya da haklı nedenlerle işten ayrıldığında kıdem tazminatı alma hakkına sahiptir. Sözleşmesiz çalışan işçinin hakları, kıdem tazminatı konusunda da geçerlidir. Yazılı bir sözleşme olmasa bile, işçi, işyerinde bir yılını doldurmuşsa kıdem tazminatı talep edebilir.
İşçi, işyerinde bir yıldan fazla süre çalışmışsa ve iş sözleşmesi işveren tarafından haksız bir nedenle feshedilmişse ya da işçi haklı bir nedenle işi bırakmışsa, işveren kıdem tazminatını ödemek zorundadır. Kıdem tazminatının hesaplanmasında işçinin brüt maaşı esas alınır ve her yıl için işçiye 30 günlük brüt maaş tutarında tazminat ödenir.
4. Yıllık İzin Hakkı
İş Kanunu’na göre, işçilerin her yıl belirli bir süre ücretli izin hakkı vardır. Bu hak, işçinin çalışma süresine göre değişir ve işçiye dinlenme fırsatı tanır. Sözleşmesiz çalışan işçinin hakları kapsamında, yıllık izin hakkı da güvence altına alınmıştır. Yazılı bir sözleşme olmasa bile, işçinin çalıştığı süreye göre yıllık ücretli izin hakkı kazanır.
İşçi, işyerinde bir yılını doldurduğunda en az 14 gün yıllık izin hakkına sahip olur. Eğer işçi, 50 yaşın üzerindeyse ya da 18 yaşından küçükse, bu süre en az 20 gün olarak uygulanır. İşveren, işçiye yıllık izin vermek zorundadır ve bu izin süresi boyunca işçiye maaşı tam olarak ödenir.
5. Fazla Mesai Ücreti Hakkı
Sözleşmesiz çalışan işçiler, çalışma süreleri bakımından da belirli haklara sahiptir. İş Kanunu’na göre, haftalık çalışma süresi 45 saati aşmamalıdır. Eğer işçi, bu süreden daha fazla çalıştırılıyorsa, fazla mesai ücreti talep etme hakkına sahiptir. Yazılı bir sözleşme olmasa bile, işçinin yaptığı fazla mesailer için ek ödeme alması yasal bir haktır.
Fazla mesai ücreti, normal saatlik ücretin %50 fazlası olarak hesaplanır. Eğer işçi, resmi tatil günlerinde çalıştırılıyorsa, bu durumda günlük ücreti %100 zamlı olarak ödenmelidir. Sözleşmesiz çalışan işçiler, fazla mesai yapmaları durumunda işverenden bu ücretleri talep edebilir ve gerekirse yasal yollarla haklarını arayabilirler.
6. İşten Çıkarılma Durumunda Haklar
Sözleşmesiz çalışan işçinin hakları arasında iş güvencesi de yer alır. Yazılı bir iş sözleşmesi olmasa bile, işverenin işçiyi haksız yere işten çıkarma hakkı yoktur. İş Kanunu’na göre işveren, işçiyi işten çıkarırken geçerli bir neden sunmak zorundadır. Geçerli bir neden olmaksızın işten çıkarılan işçi, işe iade davası açabilir ve işine geri dönebilir.
İşçi, işten çıkarıldığında kıdem tazminatı ve ihbar tazminatı haklarını da talep edebilir. Eğer işçi, işten çıkarılmadan önce işverene belirli bir süre hizmet etmişse, işveren ihbar süresine uygun davranmak zorundadır. İhbar süresi, işçinin işyerinde çalışma süresine göre belirlenir ve işverene, işçiyi işten çıkaracağını önceden bildirme zorunluluğu getirir.
7. Mobbing ve Psikolojik Tacize Karşı Koruma
İş yerinde mobbing (psikolojik taciz), Türkiye’de yasal olarak tanınan ve cezai yaptırımı olan bir suçtur. Sözleşmesiz çalışan işçinin hakları, işyerinde mobbing ve ayrımcılığa karşı da korunmaktadır. İşveren ya da diğer çalışanlar, işçiye karşı sürekli olarak kötü muamelede bulunamaz, psikolojik baskı uygulayamaz ve işçiyi işten ayrılmaya zorlayamaz.
Mobbing, işçinin işini kaybetme korkusu yaşamadan sağlıklı bir iş ortamında çalışmasını engeller ve işçinin psikolojik sağlığını olumsuz etkiler. İşçi, bu tür bir muameleye maruz kaldığında, İş Kanunu’na dayanarak işvereni şikayet edebilir ve hukuki yollara başvurabilir.
8. İş Sağlığı ve Güvenliği Hakkı
İşyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği, tüm çalışanlar için önemli bir haktır. Sözleşmesiz çalışan işçinin hakları, iş sağlığı ve güvenliği konusunda da güvence altına alınmıştır. İşveren, işyerinde güvenli bir çalışma ortamı sağlamakla yükümlüdür. Çalışanların güvenliğini tehlikeye atacak herhangi bir durum, işverene sorumluluk yükler.
İşçi, işyerinde güvenliği tehdit eden bir durumla karşılaştığında, iş sağlığı ve güvenliği uzmanlarına ya da Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na başvurarak durumu bildirebilir. Ayrıca, işyerinde gerekli iş güvenliği önlemleri alınmadığında, işçi iş sözleşmesini haklı nedenle feshedebilir ve kıdem tazminatı talep edebilir.
Sözleşmesiz Çalışan İşçilerin Haklarını Koruma Yolları
Sözleşmesiz çalışan işçiler, haklarını koruyabilmek için birkaç yasal yol izleyebilirler. Öncelikle, işverenin haksız uygulamalarıyla karşılaşan işçiler, durumu Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na bildirebilirler. Bakanlık, işyerinde yapılan denetimler sonucunda işverenin yasal yükümlülüklerini yerine getirip getirmediğini kontrol eder ve ihlaller tespit edildiğinde işverene cezai yaptırım uygular.
Ayrıca, işçiler İş Mahkemeleri’ne başvurarak birikmiş maaşlarını, sigorta primlerini ve diğer haklarını talep edebilirler. Sözleşmesiz çalışmak, işçinin yasal haklarını ortadan kaldırmaz ve iş mahkemeleri, işçilerin haklarını koruma konusunda önemli bir role sahiptir.
Sonuç
Türkiye’de sözleşmesiz çalışan işçinin hakları, İş Kanunu tarafından geniş bir şekilde korunmaktadır. Yazılı bir iş sözleşmesi olmasa dahi, işçilerin ücret, sigorta, kıdem tazminatı, yıllık izin, fazla mesai gibi temel hakları güvence altına alınmıştır. İşçiler, bu haklarını talep edebilir ve işverenlerin haksız uygulamalarına karşı yasal yollara başvurabilirler. Sözleşmesiz çalışmak, işçilerin yasal haklarından mahrum kalması anlamına gelmez; işverenlerin bu hakları gözetmesi ve işçilere adil davranması zorunludur.
Daha detaylı bilgi için diğer yazılarımıza inceleyebilirsiniz.
UYARI: İşbu yazı içerisinde yer alan değerlendirmeler ve bilgiler hukuki tavsiye niteliği teşkil etmemekte olup yasal mevzuatta ve içtihatlarda yapılacak değişiklikler kapsamında güncel olmayabilir. Bu içerikten dolayı herhangi bir şekilde Erbay & Saral & Yelkenkaya Avukatlık Ofisi’ne sorumluluk yükletilmesi mümkün değildir. Bu yazı kapsamındaki soru ve sorunlarınız bakımından hukuki danışmanlık almanız tavsiye edilmektedir.
