Fazla Çalışma Yönetmeliği Hakkında Kapsamlı Bilgi

Fazla Çalışma Yönetmeliği; Türkiye’de işçi ve işveren ilişkilerini düzenleyen çeşitli yasalar ve yönetmelikler bulunmaktadır. Bu mevzuat kapsamında, fazla çalışma ve fazla çalışma ücretine dair detaylı düzenlemeler de yer almaktadır. İş Kanunu ve Fazla Çalışma Yönetmeliği, işçilerin haklarını koruma, çalışma saatlerinin düzenlenmesi ve işverenin sorumluluklarını belirleme açısından büyük önem taşır. Fazla çalışma, işçilerin haftalık 45 saati aşan çalışmalarını ifade eder ve belirli kurallar dâhilinde fazla çalışma yapılabilir. Bu kapsamlı yazıda Fazla Çalışma Yönetmeliğinin ayrıntılarına, işçi ve işveren için getirilen hükümlere, fazla çalışma şartlarına ve fazla çalışma ücretinin hesaplanmasına dair bilgileri detaylandıracağız. Ayrıca fazla çalışma kavramının yasal dayanaklarına, iş hukuku açısından önemine ve uygulamada dikkat edilmesi gereken hususlara değineceğiz. Detaylı bilgi için diğer yazılarımıza bakabilirsiniz. bkz.

Fazla Çalışma Nedir?

Fazla çalışma, İş Kanunu‘nun 41. maddesinde tanımlanmıştır. Türkiye’de haftalık çalışma süresi 45 saat olarak belirlenmiştir ve bu süreyi aşan çalışmalar, fazla çalışma olarak kabul edilir. Fazla çalışma, işçinin haftalık çalışma süresinin üstünde yaptığı çalışmaları ifade ederken, fazla sürelerle çalışma ise haftalık 45 saati geçmemekle birlikte, işçinin kendi çalışma saatlerinin üzerinde yaptığı çalışmaları tanımlar.

Örnek:
Bir işçinin haftalık çalışma süresi 40 saat olarak belirlenmişse ve bu süre 5 saat aşılırsa, bu fazla sürelerle çalışma olarak kabul edilir. Ancak haftalık çalışma 45 saati aştığında yapılan her çalışma, fazla çalışma olarak değerlendirilir.

Fazla Çalışma Yönetmeliği Nedir?

Fazla Çalışma Yönetmeliği, fazla çalışmanın nasıl yapılacağı, hangi durumlarda işçinin fazla çalışma yapmasının mümkün olmadığı, fazla çalışma ücreti hesaplamaları ve işçi-işveren ilişkilerindeki düzenlemelere dair hükümler içerir. Bu yönetmelik, işçilerin fazla çalışma sürelerine dair haklarını koruma ve işverenin fazla çalışma ile ilgili sorumluluklarını düzenleme amacı taşır.

Fazla Çalışma Yönetmeliği’nin Kapsamı

Fazla Çalışma Yönetmeliği, 4857 sayılı İş Kanunu’na tabi tüm işyerlerinde ve iş ilişkilerinde geçerlidir. Ancak bazı işyerleri ve iş kolları, işin niteliği gereği fazla çalışma kapsamı dışında tutulabilir. Özellikle sağlık sektöründe, güvenlik hizmetlerinde ve tarım sektöründe farklı düzenlemeler bulunabilmektedir. Yönetmelik, fazla çalışmanın genel prensiplerini, işçi onayının alınması gerekliliğini ve fazla çalışma sürelerinin sınırlamalarını kapsar.

Fazla Çalışma Süresi ve Sınırları

İş Kanunu ve Fazla Çalışma Yönetmeliği’ne göre, işçilerin fazla çalışma yapabileceği yıllık toplam süre belirli sınırlamalara tabi tutulmuştur. İşçilerin fazla çalışma süreleri, yılda en fazla 270 saati geçemez. Bu sınır, işçilerin sağlığını ve sosyal yaşamını koruma amacı taşır. Fazla çalışmanın her yıl işçiden yazılı onay alınarak yapılması zorunludur ve işçi, fazla çalışma yapmayı kabul etmek zorunda değildir.

Haftalık Çalışma Süresi Aşımı

Yönetmelik, fazla çalışmanın haftalık çalışma süresinin üzerinde yapılan tüm çalışmaları kapsadığını belirtir. Ancak, bazı sektörlerde esnek çalışma saatleri uygulandığından, fazla çalışma süresi farklılık gösterebilir. İşyerinde yapılan tüm fazla çalışmaların kayıt altına alınması ve işçinin çalışma saatlerinin belirlenmesi, fazla çalışma ücretinin hesaplanması açısından gereklidir.

Fazla Çalışma İçin İşçi Onayı

Fazla çalışma yapılması için işverenin, işçiden yazılı onay alması gerekmektedir. İşçi, fazla çalışma yapmayı kabul etmezse, işveren işçiyi bu konuda zorlayamaz. Ayrıca, işveren işçiden her yıl fazla çalışma onayını yeniden almak zorundadır. Fazla çalışma yapmaya onay veren işçinin, daha sonra onayını geri çekme hakkı vardır. Bu durumda işçi, işverenin baskısı veya herhangi bir yaptırımla karşı karşıya bırakılmamalıdır.

Fazla Çalışma Ücreti Nasıl Hesaplanır?

Fazla çalışma ücreti, işçinin normal çalışma saatleri üzerinden aldığı ücretin %50 fazlası ile hesaplanır. Bu oran, fazla çalışmanın teşvik edilmesini engellemek ve işçinin emeğinin karşılığını korumak amacıyla belirlenmiştir.

Fazla Çalışma Ücreti Hesaplama Örneği

Örneğin, saatlik ücreti 20 TL olan bir işçinin haftalık 45 saatten fazla yaptığı her saatlik çalışma için %50 zamlı ücret alması gerekir. Dolayısıyla fazla çalışma ücretinin saatlik ücreti, 30 TL olacaktır.

• Normal saatlik ücret: 20 TL
• Fazla çalışma ücreti: 20 TL + (20 TL x %50) = 30 TL

Bu durumda işçinin yaptığı fazla çalışma saatleri ile 30 TL çarpılarak fazla mesai ücreti bulunur.

Fazla Çalışma Yerine Serbest Zaman Kullanımı

Yönetmelik uyarınca işçiye, fazla çalışma yapması karşılığında serbest zaman kullanma hakkı da tanınmıştır. İşçi, fazla mesai yapmak yerine serbest zaman talep edebilir. Fazla çalışma saatlerinin her bir saati için, işçiye 1,5 saatlik serbest zaman tanınır. İşçi, fazla mesai karşılığı serbest zaman hakkını 6 ay içinde kullanmak zorundadır.

Örnek:
Bir işçi 10 saat fazla çalışma yapmışsa, serbest zaman olarak kullanabileceği süre 15 saattir. İşçi bu süreyi, işverenle mutabık kalarak 6 ay içinde kullanabilir.

Kimler Fazla Çalışma Yapamaz?

Fazla Çalışma Yönetmeliği’ne göre bazı işçi gruplarına fazla çalışma yaptırılması yasaktır. Bu düzenleme, işçilerin sağlığını ve iş güvenliğini koruma amacı taşır. Aşağıdaki işçi grupları fazla çalışma kapsamı dışındadır:

18 Yaş Altındaki İşçiler

Kanunen 18 yaşını doldurmamış işçilere fazla çalışma yaptırılması yasaktır.

Hamile ve Yeni Doğum Yapmış Kadın İşçiler

Hamilelik süresince ve doğumdan sonra bir yıl içinde kadın işçilere fazla çalışma yaptırılması yasaklanmıştır.

Kısmi Süreli Çalışan İşçiler

Yarı zamanlı çalışan işçilerin fazla mesai yapması mümkün değildir, çünkü bu tür işlerde haftalık çalışma süresi, tam zamanlı işçilere göre daha azdır.

Gece Çalışan İşçiler

Gece çalışması yapan işçilerin, gece döneminde fazla mesai yapması yasaklanmıştır.

Fazla Çalışma Yapılabilecek Durumlar

Bazı sektörlerde ve özel durumlarda fazla çalışma yapılması gerekebilir. Aşağıdaki durumlar, fazla çalışmanın zorunlu kabul edilebileceği durumlardan bazılarıdır:

Zorunlu İşlerde ve Olağanüstü Durumlarda

Sel, yangın, deprem gibi afet durumlarında veya toplum sağlığını ilgilendiren durumlarda, işçilerin fazla çalışması gerekebilir. Bu durumlarda fazla çalışma zorunluluğu doğabilir.

Arıza veya Üretim Zorunluluğu Halinde

İşyerinde bir arıza meydana geldiğinde veya üretim zorunluluğu olduğunda işveren, işçiden fazla çalışma yapmasını talep edebilir.

Yıllık İş Hacmi ve Sipariş Yoğunluğu Durumunda

Sipariş yoğunluğu veya dönemsel iş yoğunluğu nedeniyle işveren, işçiden fazla çalışma yapmasını isteyebilir. Bu durumlarda da fazla çalışmanın süre sınırına uygun olarak yapılması önemlidir.

Fazla Çalışma Yönetmeliği’nde İdari Yaptırımlar ve Cezalar

Yönetmeliğe aykırı davranan işverenler, işçi haklarını ihlal etmiş sayılır ve idari yaptırımlarla karşı karşıya kalabilir. İşverenin fazla çalışma onayı almaması, fazla mesai ücretini ödememesi veya yönetmeliğe aykırı şekilde fazla çalışma yaptırması durumunda, işçi şikâyet yoluna başvurabilir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, bu durumlarda işyerini denetleyerek idari para cezası uygulayabilir.

Fazla Çalışma Yönetmeliği’nde İşçinin Hakları ve Şikâyet Mekanizmaları

İşçi, fazla çalışma yaptığında ve bu çalışmalar karşılığında hak ettiği ücretleri alamadığında veya fazla çalışma yapılmaması gereken durumlarda çalışmaya zorlandığında, çeşitli yasal yollara başvurarak haklarını arayabilir. İşçinin haklarını korumak için aşağıdaki şikâyet ve yasal başvuru mekanizmaları bulunmaktadır:

İşverene Yazılı Başvuru

İşçi, fazla mesai ücretinin ödenmemesi veya fazla çalışmaya zorlanması gibi durumlarda, öncelikle işverene yazılı olarak başvurarak haklarını talep edebilir. Bu yazılı başvuru, işçinin hakkını yasal yollarla arayabilmesi için bir ön adımdır.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na Şikâyet

Fazla çalışma şartlarına veya yönetmeliğe aykırı uygulamalarla karşılaşan işçi, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na şikâyet edebilir. Bakanlık, işyerinde denetim yaparak işverenin uygulamalarını inceleyebilir ve yönetmeliğe aykırı durumlar tespit edilirse idari para cezası uygulayabilir.

Arabuluculuk Başvurusu

2018 yılından bu yana işçilik alacakları davalarında arabuluculuk süreci zorunlu hale getirilmiştir. Fazla çalışma ücreti alacağı gibi konularda işçi, arabulucuya başvurarak işverenle anlaşmaya çalışabilir. Arabuluculuk süreci anlaşmazlığın daha hızlı çözüme kavuşmasını sağlar.

İş Mahkemesinde Dava Açmak

Arabuluculuk sürecinde anlaşma sağlanamazsa işçi, iş mahkemesine başvurarak dava açabilir. İş mahkemesine açılan fazla mesai davasında işçinin fazla çalışma yaptığını kanıtlaması gerekmektedir. Bu nedenle işçi, fazla çalışmaya dair puantaj kayıtları, tanık beyanları veya bordrolar gibi belgeleri mahkemeye sunarak haklarını savunabilir.

Fazla Çalışma Süresi ve Serbest Zaman Hakkı

Yönetmeliğe göre işçiler, fazla çalışma yapmak yerine bu çalışmalar karşılığında serbest zaman kullanma hakkına sahiptir. İşçi, fazla çalıştığı her saat karşılığında 1,5 saat serbest zaman talep edebilir. Bu talep işçinin hakkı olduğu için işverenin onayına tabi değildir. Ancak işçi, serbest zaman talebini en geç 6 ay içinde işverenine bildirmelidir. İşveren, işçinin serbest zaman hakkını kullanmasına olanak tanımalıdır.

Serbest zaman kullanımı, işçinin daha sağlıklı ve dengeli bir çalışma düzenine sahip olmasına yardımcı olur. Ayrıca bu yöntem, işçinin iş ve özel yaşam dengesini korumasına destek sağlar.

Örnek:
Bir işçi, bir hafta içinde toplamda 10 saat fazla mesai yapmışsa, serbest zaman olarak kullanabileceği süre 15 saat olacaktır. İşçi bu 15 saati 6 ay içinde işverenin de onayı ile belirlenen bir tarihte kullanabilir.

Fazla Çalışma Yapılmaması Gereken İşler ve Meslek Grupları

Fazla Çalışma Yönetmeliği’nde, belirli iş kollarında ve çalışma türlerinde fazla çalışmaya izin verilmemektedir. Aşağıdaki iş kollarında çalışan işçiler, fazla çalışma kapsamı dışındadır ve bu işlerde fazla çalışma yapılması yasaktır:

Sağlık ve Güvenlik Hizmetleri

Sağlık sektöründe ve güvenlik hizmetlerinde çalışan işçilerin, gece çalışması da dâhil olmak üzere uzun süreli fazla çalışmaya tabi tutulmaları yasaktır.

Tehlikeli ve Ağır İşler

Maden ocakları, taş ocakları, inşaat ve yapı işlerinde çalışan işçilerin sağlığı ve güvenliği açısından bu sektörlerde fazla çalışma yapılması sınırlandırılmıştır. Bu işlerde çalışan işçilerin çalışma süreleri, işin niteliğine göre daha düşük saatlerde tutulmaktadır.

Gece Çalışması Yapan İşçiler

Gece vardiyasında çalışan işçilerin fazla mesai yapmaları yasaktır. Gece çalışması, işçinin fiziksel ve mental sağlığı üzerinde daha fazla olumsuz etkiye sahip olduğu için bu çalışma saatlerinde fazla mesai yapılması engellenmiştir.

Kamu Çalışanları

Kamu çalışanları, 4857 sayılı İş Kanunu kapsamı dışında oldukları için Fazla Çalışma Yönetmeliği kapsamına dâhil değildir. Ancak bazı özel durumlarda kamu çalışanlarına fazla çalışma ücreti ödenebilir.

Fazla Çalışmanın İşveren Üzerindeki Yükümlülükleri ve Sorumlulukları

İşveren, fazla çalışma yaptırdığı işçilerin çalışma sürelerini dikkatle takip etmek, fazla çalışmayı belgelemek ve işçinin fazla çalışma ücretini zamanında ödemekle yükümlüdür. İşverenin bu yükümlülüklere uymaması durumunda, işçi yasal yollara başvurarak haklarını koruyabilir.

Çalışma Saatlerinin Belirlenmesi ve Kayıt Altına Alınması

İşveren, işyerinde çalışan tüm işçilerin çalışma sürelerini düzenli olarak kayıt altına almak zorundadır. Puantaj kayıtları veya dijital giriş-çıkış sistemleri, işçilerin çalışma sürelerinin doğru şekilde belgelenmesini sağlar. Bu belgeler, fazla çalışma ücretinin hesaplanmasında ve olası hukuki süreçlerde delil olarak kullanılabilir.

Fazla Çalışma Ücretinin Ödenmesi

İşveren, işçiye fazla mesai yapması durumunda normal ücretinin %50 fazlası oranında fazla çalışma ücreti ödemek zorundadır. Ödemelerin yapılmaması durumunda işçi, yasal haklarını talep etme hakkına sahiptir.

İşçi Onayının Alınması

İşveren, fazla çalışma yaptırmak için her yıl işçiden yazılı onay almalıdır. Bu onay, fazla çalışmanın gönüllülük esasına dayanması açısından önemlidir. İşçi, fazla çalışma yapmayı kabul etmediği takdirde işveren tarafından çalışmaya zorlanamaz.

Fazla Çalışma Ücretinin Ödenmemesi Durumunda İşçinin Hakları

İş Kanunu ve Fazla Çalışma Yönetmeliği, işçinin fazla çalışma ücreti alacağı ile ilgili haklarını korur. İşveren, işçiye fazla çalışma ücretini ödemediğinde, işçinin başvurabileceği hukuki yollar şunlardır:

1. Dava Açma Hakkı
   İşçi, fazla çalışma ücretini alamadığında iş mahkemesine başvurarak işveren aleyhine alacak davası açabilir. Dava sürecinde işçinin fazla çalıştığını kanıtlaması önemlidir. Bu süreçte, puantaj kayıtları, tanık beyanları veya maaş bordroları gibi deliller sunulabilir.
2. Arabuluculuk Süreci
   İşçi, fazla çalışma alacağı ile ilgili dava açmadan önce arabuluculuk sürecine başvurmak zorundadır. Arabuluculuk sürecinde işçi ve işveren anlaşma sağlayamazsa işçi, mahkemeye başvurarak hakkını talep edebilir.
3. İhbar ve Şikâyet
   İşçi, fazla çalışma ücretini alamadığında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na şikâyette bulunabilir. Bakanlık, işyerinde denetim yaparak işverenin yükümlülüklerini yerine getirip getirmediğini inceler ve ihlaller tespit edilirse işverene idari para cezası uygulayabilir.

Fazla Çalışma Yönetmeliği ile İşçiyi Koruyan Diğer Düzenlemeler

Fazla Çalışma Yönetmeliği, işçinin fazla mesai yapması durumunda, onun sağlığını ve sosyal yaşamını koruyacak düzenlemeler de içerir. Bu düzenlemeler, işçinin iş-yaşam dengesi, sağlık koşulları ve sosyal hakları açısından önemlidir.

1. Fazla Çalışmanın Gönüllülük Esasına Dayanması
   Yönetmelik, fazla çalışmanın işçinin gönüllü rızası ile yapılması gerektiğini belirler. Bu düzenleme, işçinin fazla mesai yapmaya zorlanmasını engeller.
2. Çalışma Sürelerinin Sınırlandırılması
   Yıllık 270 saat sınırı, işçinin sağlık ve güvenlik açısından fazla çalışmasının sınırlandırılması amacıyla konulmuştur. Bu sınırlama, işçinin çalışma saatlerinin kontrol altında tutulmasını sağlar.
3. Gece Çalışmalarında Fazla Mesai Yasağı: Yönetmelik, gece vardiyasında çalışan işçilerin fazla mesai yapmasını yasaklayarak, işçinin sağlığını koruma altına alır. Gece çalışmaları, işçilerin sağlık koşulları açısından daha yüksek risk taşıdığı için fazla çalışma bu zaman diliminde yasaktır.

Sonuç

Fazla Çalışma Yönetmeliği, işçilerin haklarını koruyan ve işyerinde adil bir çalışma düzeni sağlamak amacıyla hazırlanmış bir yönetmeliktir. Bu yönetmelik, işçilerin fazla çalışma süresi, fazla çalışma ücreti ve serbest zaman kullanımı gibi konularda yasal haklarını tanımlar. İşverenler, fazla çalışma yaptırdıklarında işçinin onayını almak, fazla çalışma süresini yönetmelikte belirlenen sınırlar içinde tutmak ve fazla mesai ücretini zamanında ödemekle yükümlüdür. İşçiler ise fazla çalışma yapıp yapmama konusunda özgürdür ve fazla mesai yaptıklarında yönetmelikteki haklarını talep edebilirler. İşçi ve işveren ilişkilerini düzenleyen bu yönetmelik, taraflar arasında denge kurarak iş barışını sağlamaya yardımcı olur.

UYARI: İşbu yazı içerisinde yer alan değerlendirmeler ve bilgiler hukuki tavsiye niteliği teşkil etmemekte olup yasal mevzuatta ve içtihatlarda yapılacak değişiklikler kapsamında güncel olmayabilir. Bu içerikten dolayı herhangi bir şekilde Erbay & Saral & Yelkenkaya Avukatlık Ofisi’ne sorumluluk yükletilmesi mümkün değildir. Bu yazı kapsamındaki soru ve sorunlarınız bakımından hukuki danışmanlık almanız tavsiye edilmektedir.