İçindekiler
Franchise kavramının ilk defa nerde ve ne zaman kullanıldığı hakkında net bir bilgi bulunmamakla birlikte bu kavram ilk kez Fransa’da Ortaçağ döneminde “imtiyaz, vergi ve gümrükten muaf tutma” anlamında kullanılmıştır. Günümüzde uygulanan franchise sistemi ile orta çağda görülen sistemin benzerliği bulunmamaktadır.
1. İngiltere’de Franchise/Franchising Tarihi
Franchising kavramının günümüzde kullanılan hukuki anlama kavuşması 19. yüzyılda olmuştur. Franchise/Francising kavramı İngiltere’de 1700’lü yıllarda bar sahipleri ve bira üreticileri arasında imzalanan sözleşmelerde kullanılmıştır. Bu dönemde yasal düzenlemeler neticesinde alkollü içki satışının sınırlanması amacıyla satışlar lisansa bağlanmıştır. Alkol satışlarının lisansa bağlanması sonucunda lisans fiyatları yükselmiş ve bar sahiplerinin bu lisansları elde etmesi güçleşmiştir. Bu sebeple, alkollü içecek üreten ve yeterli ekonomik güce sahip üreticiler, kendi adlarına lisans satın almış ve belirli kalite standartlarına göre bölgesel olarak içki satışı yapan yerlere bu lisansları kiralamışlardır.
Franchising kavramının İngiltere’de gelişiminin yanında kötü uygulamalar da görülmüştür. Franchising ile ortaya çıkan dağıtımcılık hakkı zaman içerisinde, yüksek başlangıç bedelleriyle satılmaya başlamıştır. Bu durum hileli satış veya piramit satış olarak literatüre geçmiştir. Artan piramit satışı ile beraber piramidin alt kısmında bulunan satıcılar satılması zor ürünleri satmaya uğraşırken, piramidin üst kısmında bulunanlar ürünün satışından çok distribütörlük satışından büyük gelirler elde etmişlerdir. 1973 yılında İngiltere’ de çıkartılan “Adil Ticaret” Kanunu ile artan piramit satışını kontrol altında tutmayı hedeflemişlerdir. Çıkartılan bu Kanun ile beraber franchising duraklama sürecine girmiştir.
1977 yılında Budget, Rent-A-Car, Dyno-Rodple-, Holiday Inns Inc, Kentucky Fried Chicken, Prontapoint, Service Master Limited, Wimply International, Ziebart Mobile Transport Service İngiliz Franchise Birliği’ni (The British Franchise Association, BFA) kurmuşlardır. Bu franchise veren firmalarının Franchise Birliği kurmaktaki amaçları franchisingi artan piramit satış sisteminden ayırmak ve franchise sisteminin çıkarlarını gözetmektir.
2. Amerika Birleşik Devletleri’nde Franchise/Franchising Tarihi
Franchise Sözleşmeleri alanında en ayrıntılı ve eski düzenlemelere sahip ülke Amerika Birleşik Devletleri’dir. 20. yüzyılda Amerika Birleşik Devletleri’nde endüstriyel gelişimin meydana gelmesi franchise sisteminin yayılmasına ve gelişmesine neden olmuştur.
20. yüzyılın başlarında Singer Sewing, General Motors, Coca Cola gibi bazı ABD’li büyük firmalar, ürettikleri ürünleri daha geniş bir tüketici ağına ulaştırabilmek için diğer bölgelerdeki tacirlerle sözleşmeler yapmışlardır. Bugünkü anlamda franchise sisteminin ilk aşaması olarak kabul edilen bu sözleşmelerle franchise alanlar; işletme adı, know- how, franchise verene ait marka gibi işletmenin sahip olduğu fikri ve sınai hakları kullanarak franchise verenin talimatlarına uygun pazarlama, işletme ve üretimde bulunmuşlardır.
Örneğin, Coca Cola şirketi, ürettiği ürünün şişelenmesi, işlenmesi ve satışı için başkalarına lisans sağlayarak, üretim ve satış ağı oluşturmuştur. Yine, 20. yüzyıl başlarında ABD’li akaryakıt firmaları da aynı şekilde satış organizasyonları oluşturup geliştirmişlerdir.
1960 yılına gelindiğinde, franchise sisteminin Amerika Birleşik Devletleri’nde gelişmesi, uluslararası alanda temsil edilmesi, 350 franchise firmasının temsil edilebilmesi ve sözleşmelerde uyulması gereken ahlaki kuralların belirlenmesi için franchise verenler tarafından Uluslararası Franchise Birliği (The İnternetional Franchise Assocation, IFA) kurulmuştur.
1975 yılında ise, tecrübelerin ve sorunların paylaşılması amacıyla franchise alanlar tarafından Ulusal Franchise Birlik Koalisyonu (The National Franchise Association Coalition kurulmuştur.Yine 1975 yılında Tek Tip Franchise Bilgi Formu (Uniform Franchise Offering Circular, UFOC), Ortabatı Menkul Değerleme Komisyoncuları Derneği (Midwest Securities Commissioners Association) tarafından ilan edilmiş ve daha sonra Kuzey Amerika Menkul Yöneticiler Derneği (North American Securites Administrators Association) tarafından geliştirilmiştir. ABD’de birçok eyalette ve federal mevzuatta franchising sözleşmeleri UFOC’ a uygun şekilde yasal düzenlemeler ile koruma altına alınmıştır. Bu sebeple genellikle UFOC tarafından ortaya konmuş prosedürlere göre franchising sözleşmeleri yapılmaktadır.
1970 yılında franchising, ilk olarak Franchise Yatırım Kanunu’yla ( The California franchise Investment Law) yasal olarak düzenlenmiştir. Bu kanun Kaliforniya eyaleti tarafından tatbik edilmiştir.
1979 yılında bir diğer düzenleme, Federal Ticaret Komisyonu (Federal Trade Commision, FTC) tarafından çıkarılan Franchise ilkeleridir. (Franchise Rule). Bu ilkelerin amacı yanıltıcı ticaretin önlenmesi ve franchise alanlarının korunmasıdır. FTC franchise ilkeleri ve UFOC birlikte uygulanmaya 25 Nisan 1993’te yapılan düzenleme ile başlamıştır. 2007 yılında ise FTC ilkelerinde UFOC prosedürleri benimsenmiştir. Bu düzenlemeyle birlikte tüm eyaletlerde franchise sözleşmesinin imzalanmasından önce franchise verenler franchise alanlara franchising ile ilgili tüm bilgileri içeren izahname sunmakla yükümlü kılınmıştır. Yükümlülüklerini yerine getirmeyenler hakkında çeşitli yaptırımlar da öngörülmüştür.
3. Türkiye’de Franchise/Franchising Tarihi
Türkiye’de 24 Ocak 1980 Kararları (İstikrar Politikaları Paketi) ile ekonomik anlamda değişimlere neden olmuştur. Değişimlerin oluşmasındaki sebep; bu kararlarla birlikte bürokratik engellerin kaldırılması, dış ticaretin serbestleştirilmesi ve yatırımlarla yabancı sermayenin teşvik edilmesidir. Bu teşvikler sayesince franchise sistemi Türkiye’ye girerek gelişme imkânı bulmuştur.
Türkiye’de ilk yabancı franchising uygulaması fastfood alanında gerçekleşmiştir. Mc Donald’s şirketinin 1986 yılında İstanbul’a ilk şubesini açması Türkiye’de ilk yabancı franchising uygulamasıdır. Bunu 1980’li yıllarda Pizza Hut, Kentucky Fried Chicken, Nectar Beauty Shop, Wendy’s, Wimpy, Pepsi, Coca Cola, Seven Up gibi firmalar takip etmiştir.
Türkiye’de ilk yabancı franchising uygulamaları gıda sektöründe meydana gelmiş olsa da otomotiv, akaryakıt, emlakçılık, sağlık hizmetleri, otel işletmeciliği gibi sektörlerde de franchising uygulanmaya başlamıştır.
Ülkemizde yerli olarak franchising uygulaması 1985 yılında gerçekleşmiştir. Bu uygulama ilk olarak TURYAP ile (Emlak Bilgi Bankası) başlamıştır. Türkiye’de gıda sektöründe ilk yerli franchise verenler; Sagra Special, Mudurnu Piliç, Hacıoğlu Lahmacun, Sultanahmet Köftecisi ve Tadım Pizza’dır. Hazır giyim sektöründe ise Beymen, Benetton, Mavi, Mudo firmalarıdır.
Türkiye’de 1991 yılında Ulusal Franchise Derneği (UFRAD) kurulmuştur. UFRAD’ ın amacı; ülkemizdeki franchise sistemini geliştirmek, bu sistemin sağlıklı bir şekilde yürütülmesini ve uygulanmasını sağlamaktır. Bu amacına ulaşmak için UFRAD, Avrupa Franchising Federasyonu (EFF, Eurepean Franchise Federation) üyesi olmuş ve Etik Davranış Tüzüğünde belirlenen ilkeleri aynen kabul etmiştir.
UFRAD, yalnızca franchise veren firmaları bünyesinde toplamaktadır. UFRAD’da üyelik sistemi asil ve destekçi olmak üzere iki şekilde olmaktadır. Asil üyelik sıfatını almak için iki üyenin tavsiyesi zaruridir. Derneğin Yönetim Kurulu Kararıyla Franchising sistemine hizmet veren sektördeki firmaların temsilcileri destekçi üye olabilirler. Destekçi üyeler Genel Kurul toplantılarına katılma hakkına haiz olmalarına rağmen oy kullanamamaktadırlar.
Özellikle 2000’li yıllarda; gıda, giyim, otelcilik ve araç kiralama gibi alanlarda yabancı firmaların ülkemizdeki franchising uygulaması artış göstermiştir. Bunun sebebi ise bu yıllarda küçük ve orta ölçekli firmaların gelişmesidir. Çünkü franchising sisteminin özünde küçük ve orta ölçekli firmaların, büyük ölçekli firmalarla rekabet etmesini sağlama amacı bulunmaktadır. Bunun yanında Türkiye’deki yerli birçok firma yurtdışında franchise vermeye başlamıştır. Buna Simit Sarayı örnek olarak gösterilebilir. Ayrıca Nilay Gelinlik, Sagra Special, Coton-Bar firmaları yurtdışında franchise veren ilk yerli firmalar olarak gösterilebilir.
Franchise/Franchising konusunda uzman avukatlarımızdan ayrıntılı bilgi için almak için adresine info@esyhukuk.com mail atabilir veya https://esyhukuk.com/iletisim/ iletişime geçebilirsiniz.
KAYNAKÇA
ŞOĞUR, Macide, İşletme Sistemi Olarak Franchising, İstanbul, Der Yayınları, 1993.
ULAŞ, Dilber, Franchising Sistemi, Ankara, Nobel Yayın, 1999.
GÜLER, Talat, Franchising ve Türkiye’de Uygulanması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi SBE, 2002.
ŞİMŞEK, Bahar, Franchising Sözleşmesi, Ankara, 2016, Yetkin Yayınları.
ÖZTÜRK, Pınar, “Franchising Sözleşmesi”, Yargıtay Dergisi, C.24, Ekim 1998.
HALL, Peter/ DİXON Rob, Franchising, Pitman Publishing, London, 1988.
TOPÇU, Halil Nurettin, “Franchising Sözleşmesi”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi SBE.
BOND, Robert E. / BOND, Jeff, The Sourge Book Of Franchise Opportunities, New York, Irwin Professional Publishing, 1994.
BARROW, Colin/ GOLZEN, Godfrey, Taking Up A Franchising, fifth Published,London,1988.
Uniform Franchise Offering Circular (UFOC), (Çevrimiçi), https://www.entrepreneur.com/encyclopedia/uniform-franchise-offering-circular-ufoc.
MENDELSONH, Martin, Franchising Law, Second Edition, United Kingdom, Ricmond.
24 Ocak 1980 kararları hakkında bkz, KARABIYIK, İlyas/UÇAR, Metin, “ Türkiye’de 1980 Sonrası Uygulanan IMF Destekli İstikrar Programlarının Ekonomik Açıdan Değerlendirilmesi”, Akademik İncelemeler Dergisi C.5 S.2, 2010.
SARISOY, Taner, Tüm Yönleriyle Franchising, For Faiting, Factoring, Leasing İşlemleri Vergi Muhasebe Uygulamaları, Maliye ve Hukuk Yayınları, Ankara, 2011.
BÜYÜKOKUTAN, Melek, “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Yönetim Sorunların Çözümünde Etkin Bir Araç Olarak Franchising Sistemi”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi SBE, 1995.
İRGE ERDOĞAN, Burcu, Milletlerarası Özel Hukukta Franchise Sözleşmesine Uygulanacak Hukuk, Onikilevha Yayıncılık, İstanbul, 2016.
GÖRÜCÜ, Figen, “Franchising Sistemi ve Sistemde Pazarlama Bileşenlerinin Kullanımı”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi SBE, 1995.
“Amaçlarımız”(Çevrimiçi), https://ufrad.org.tr/hakkimizda/amaclarimiz.
“The Eurepean Code of Ethics for Franchising”, https://eff-franchise.com/code-of-ethics/
“Üyelik Koşulları” ile ilgili detaylı bilgi için bkz. https://ufrad.org.tr/uyelik-kosullari
“Franchise”, (Çevrimiçi), https://www.simitsarayi.com/franchise.
